Gorredijk Hegedyk
Rond 1600, toen het veen ten noorden van Kortezwaag in ontginning werd genomen, werd de Hegedyk bij het Gorreveen doorgraven om de gewonnen turf te kunnen afvoeren en het veen te ontwateren. Op de kruising van de vaart en de weg werd in 1630 een brug gebouwd. Dit was het begin van het ontstaan van ‘vlecke’ Gorredijk.
Ambachts- en kooplieden vestigden zich rondom deze kruising. Gorredijk ontwikkelde zich tot doorvoerhaven van turf en handelscentrum. Ook kreeg het een verzorgingsfunctie voor het omliggende gebied. In de tweede helft van de zeventiende eeuw werd Gorredijk ook van strategisch belang en in 1672 werd er een schans aangelegd. De bestaande bewoning kwam in deze schans te liggen. Er werd een hervormde kerk gebouwd binnen de schans, waar nu het kerkhof aan de Kerkewal ligt.
In 1735 en 1877 werd de hervormde kerk van Gorredijk verbouwd en vergroot. De kerk lag een stukje van de huizen af. Gorredijk hoefde in 1830 geen nieuwe begraafplaats aan te leggen doordat de kerk wat verdere van de bewoning af lag. Een deel van de inwoners werd begraven op het kerkhof van Kortezwaag. Rond 1927 werd een nieuwe gemeentelijke begraafplaats aangelegd aan de Hegedyk. Het kerkhof aan de Kerkewal werd ook nog lang gebruikt voor begrafenissen. In 1984 werd het kerkgebouw afgebroken omdat deze in slechte staat was. Herstel was te duur. Het leidde uiteindelijk tot sluiting van de begraafplaats. Een deel van de muren van de kerk zijn nog te zien. Naast de gemeentelijke begraafplaats aan de Hegedyk werden zowel het kerkhof aan de Kerkewal als het kerkhof van Kortezwaag eigendom van de gemeente.
Gemeentelijke begraafplaats Hegedyk
In 1909 werd duidelijk dat er een nieuwe begraafplaats nodig was, omdat er geen ruimte meer was op het kerkhof aan de Kerkewal. Er was geen ruimte om het kerkhof van Kortezwaag uit te breiden, dus werd er besloten om een stukje grond te zoeken net buiten Gorredijk. Het stuk grond waar men de begraafplaats wilde aanleggen, behoorde tot de pastoriegoederen van de hervormde kerk van Kortezwaag. De grootte was 1,75 hectare. Op oude kaarten is te zien dat op deze locatie of er vlakbij ook al eerder een ‘old kerckhof’ lag.
In 1925 werd het eerste ontwerp gemaakt voor de Algemene begraafplaats van Gorredijk door bouwkundige c.q. gemeentearchitect Christiaan van Wamel (1890-1953). De Algemene Begraafplaats aan de Hegedyk is gesticht in 1927. De tekeningen van het ontwerp zijn gemaakt in 1929. Door de vijver was het een bijzonder ontwerp voor die tijd. Achter de centrale ingang lagen paden rond een ronde vijver. Daarachter, een beetje hoger liggend, was een veld met ruimte voor 456 graven. Deze waren verdeeld over 8 vakken. Centraal aan het eind van het hoofdpad stond een baarhuisje. Het graventerrein is opgehoogd met de uitgegraven grond uit de vijver. Omdat de grafvelden hoger lagen dan het pad, werd er een trap van baksteen in expressionistische stijl gemetseld. De trap heeft een naar buiten krullende bakstenen balustrade. De begraafplaats werd op 19 juli 1929 geopend.
Eind 1941 deed gemeentewerken een voorstel tot uitbreiding aan het college van burgemeester en wethouders. Het doel was om nog eens 476 graven te maken, verdeeld over 4 vakken. In 1942 is de begraafplaats uitgebreid aan de achterzijde. Met deze ruimte was tijdens de aanleg van het eerste deel al rekening gehouden. De bezetter besloot echter om de uitbreiding stil te leggen. In 1946 was de uitbreiding klaar. Het klokhuis kwam toen in het midden van de begraafplaats te liggen. De uitbreiding was ook een ontwerp van Van Wamel. In 1947 werd het eerste graf in het nieuwe gedeelte in gebruik genomen.
Het klokhuis is nu in gebruik als bewaarplaats voor onderhoudsgereedschap van de begraafplaats. Het klokhuis is ook ontworpen door Christiaan van Wamel. Het is gebouwd in 1928 in een aan het expressionisme verwante bouwstijl. In 1950 werd het baarhuisje aan de achterzijde verlengd in hetzelfde materiaal. In de toren hangt een luidklok uit 1952, gemaakt door bekende klokkenmaker Jacobus van Bergen uit Midwolda. Deze vervangt een achttiende-eeuwse klok van Cyprianus Crans van Enkhuizen, afkomstig uit Hemrik, die in 1943 in beslag werd genomen door de bezetters. Op 5 mei 1946 werd er direct achter de ingang een monument geplaatst voor alle burgerslachtoffers, verzetslieden en militairen in dienst van het Nederlands Koninkrijk tussen 1940-1945. De ontwerper was Nicolaas van der Kreek (1896-1967).
In 1963 was het grootste deel van de graven bezet. Er waren plannen om opnieuw uit te breiden. Uiteindelijk werd gekozen voor een uitbreiding van het kerkhof van Kortezwaag. In 1975 werden er plannen gemaakt voor een opbaarruimte.
Ligging in het landschap
Aan de uitstraling en het stedenbouwkundige deel is weinig veranderd. Langs de Hegedyk werden tussen de oudere woningen verschillende nieuwe vrijstaande woningen gebouwd. In de jaren zestig werd een nieuwbouwwijk aan deze kant van Gorredijk gebouwd. Aan de zuidelijke kant van de begraafplaats werd de Hans de Jongwei aangelegd. De begraafplaats is groter dan 1 hectare. De helft daarvan heeft graven, de andere helft een vijver, paden en opbaarhuis. Vanaf de Hegedyk lijkt de begraafplaats op een park, vooral door de grote vijver. De begraafplaats ligt net binnen het bestemmingsplan Gorredijk Kom. De percelen eromheen hebben een agrarische bestemming en vallen onder het Bestemmingsplan Buitengebied.
Aanleg en groene aspecten
De ronde vijver speelt een belangrijke rol binnen het ontwerp. Rond de vijver, en aan de voorkant rond het oorlogsmonument, zijn lage groenblijvende struiken geplant. De inrichting van het terrein is symmetrisch. Rond de vijver en het oudste deel met de acht vakken is een wandeltuin aangelegd met schelpenpaden. Er staan knotwilgen langs de paden. De oudste tekeningen van het ontwerpen laat twee varianten voor de beplanting zien. De beplanting is door de jaren heen vernieuwd. De aanleg van de voortuin is nog wel herkenbaar, maar de symmetrie is verbroken door de bouw van een opbaargebouw. In beide hoeken tussen de vijver en begraafplaats is een breed stuk met rododendrons.
Enkele taxusbomen rond de vijver zijn nog deel van de oorspronkelijke beplanting. In het verleden werd het oudste deel van de begraafplaats gescheiden van het voorste deel met de vijver door een hoge, dubbele taxushaag. Ook het midden van het oude deel had een gesnoeide taxus. Het middendeel op de uitbreiding had een taxushaag. Een deel ervan is er nog steeds, maar is nu een lage haag. Dit zorgt voor meer doorzicht over de gehele begraafplaats.
Het oudste deel van de begraafplaats bestaat uit acht grasperken met graven, verdeeld door schelpenpaden. De grafvelden zijn bedekt met gras. Het nieuwere deel bestaat uit vier perken met grafrijen in het gras en daartussen smalle schelpenpaden. Aan de grens van de wandeltuin en de begraafplaats staat een coniferenhaag. Op de kruisingen stonden vroeger coniferen. Het groen op de begraafplaats wordt nu wat minder uitgebreid onderhouden dan in het begin van de eeuw. De staat van onderhoud is goed.
De begraafplaats, het toegangshek en de klokkenstoel (baarhuis) zijn rijksmonument. Op 17 mei 1999 zijn zij aangewezen als rijksmonument (nummer 513155) en op 14 september van dat jaar ingeschreven in het rijksmonumentenregister. Het stukje uitbreiding dat het baarhuis kreeg in 1950 valt niet onder het rijksmonument doordat het niet oud genoeg is. De aanleg van de gemeentelijke begraafplaats en de trap is van algemeen cultuurhistorische en landschappelijke waarde door de goede kwaliteit van het ontwerp. Een eenvoudige, maar toch gelijkmatige aangelegde begraafplaats, in de stijl van de Amsterdamse School, is zeldzaam binnen Friesland en is daarom beschermd.
Typologie van de grafmonumenten
Waarschijnlijk zijn veel grafmonumenten al verdwenen of vervangen. De grafcultuur heeft daardoor een gemengder beeld gekregen. Vanaf het begin zijn er al weinig hardstenen grafstenen geplaatst. Maar die zijn er wel geweest, zo laat oud beeldmateriaal zien. Er werden in de periode na de oplevering van de begraafplaats vooral grafmonumenten geplaatst die kenmerkend zijn voor een overgangsfase. Het waren monumenten met een zakelijker stijl en moderner vormgeving, maar soms nog wel met oude symbolen. Ook op de uitbreiding zijn er een aantal opvallende grafmonumenten te zien. Op dit deel van de begraafplaats zijn er ook jongere grafmonumenten. Ze zijn gemaakt van bijzonder materiaal of met een bijzondere vorm, die kenmerkend is voor de periode na de Tweede Wereldoorlog. Hoewel veel grafmonumenten nog geheel of deels hardsteen bevatten, zijn er ook allerlei andere materialen aanwezig. Er zijn veel verschillende symbolen te zien.
Vooral op het oude deel van de begraafplaats zijn grafmonumenten te vinden, die door de vormgeving, materiaal of symboliek interessant zijn. Ook zijn er personen begraven die belangrijk waren voor de geschiedenis van Gorredijk en Kortezwaag in de twintigste eeuw. De grafmonumenten zijn vooral van lokaal-genealogisch belang en worden niet van rijkswege beschermd.
